Marcellinus Ammianus (Tar.)
D. 332 – Ö. 400
Ammianus Marcellinus, yaklaşık 330-400 yılları arasında yaşamış muhtemelen Antiochia doğumlu Romalı tarihçidir. Klasik Roma tarih yazıcılığının son yazarı olarak bilinir. Ammianus soylu bir Yunan ailenin çocuğu olarak doğdu. Ammianus’un hayatı hakkındaki bilgiler oldukça kısıtlıdır ve daha çok kendi eseri Res Gestae’dan gelmektedir. Bunun haricinde Antiochialı Libanius’un (314-393) mektuplarını da ekleyebiliriz. Ammianus Marcellinus, Hıristiyanlığın artık oldukça yaygın olduğu dördüncü yüzyılın Roma’sında yaşamasına rağmen, pagan bir yazar olarak klasik tarih yazarlarını anımsatır. Bu dönemde çok sayıda Kilise tarihi yazarı olmasına rağmen ve eserlerdeki Hıristiyanlık etkilerine rağmen Ammianus, klasik Roma yazarlarının mirasçısı olarak nitelendirilebilir. Bu sebeple Ammianus’un Geç Antikite Antik Çağ ve Orta Çağ boyunca çok az etkisi olduğunu söyleyebiliriz. Bu dönemde Ammianus’a tek atıfta bulunan yazar Priscianus’tur. El yazmalarının nadir olması ve 15. yüzyıla kadar bulunamaması, onun bu dönemlerde nispeten bilinmediğini veya yalnızca yerel olarak bilindiğini de gösterir.
Kendisi hakkındaki bilgilerden anladığımız kadarıyla genç yaşlarından itibaren Roma ordusunda görev almaya başladı. II. Constantius döneminde (337- 361), Ursicinus’un komutasında Gallia ve Parth topraklarında subay olarak görev yaptı.
Ordu içinde protectores domestici1 olması onun rütbeli bir asker olduğunu gösterir. 353’te Ursicinus’la birlikte Doğu Seferlerine katıldı. 357’de ise yine Ursicinus komutasında Silvanus’un isyanını önlemek maksadıyla Gallia’da görev yapmıştır. Daha sonra Iulianus’u Gallia, Hispania ve Britannia’nın Caesar’ı olarak yerleştirmeye yardım etmek için Gallia’da kaldı. Ammianus muhtemelen Iulianus ile ilk kez Gallia’da Ursicinus’un birliğinde görev yaparken tanışmıştı. 359’da Constantius, Ursicinus’u kral II. Şapur komutasındaki Sasani tehdidine karşı savunmaya yardım etmesi için doğuya geri gönderdi. Ammianus komutanıyla birlikte doğuya döndü ve Ursicinus’a yeniden subay olarak hizmet etti. Ursicinus, daha deneyimli komutan olmasına rağmen, doğunun magister peditumu olan Sabinianus’un komutasına verildi. İkisi anlaşamayıp iş birliği yapamayınca orduda çatlatlar oldu ve Perslerin ani saldırısı sonucu başarılı bir sonuç alamadılar. Ammianus bu seferdeki zorlukları bizzat aşıp Antiochia’ya ulaşabilmişti. Bu sefer sonrasında Ursicinus, Constantius tarafından askeri görevinden alındığında, Ammianus da ordudan emekli olmuş gibi görünse de Iulianus’un 363’te Alamanni ve Sasanilere karşı yürüttüğü sefelere katılır, ancak bu sefere dair detaylı bilgi vermez.
Ammianus, Iulianus’un 363’teki ölümünün ardından Roma’ya gider ve orada eserini yazmaya başlar. Nerva’nın tahta çıkışından Valens’in ölümüne kadar, Tacitus’un Historiae’sinin bittiği yerden başlayarak Roma İmparatorluğu tarihini Latince yazar. Latince yazması ilginçtir, zira eserinde de bahsettiği gibi bir Yunan ve Antiochialı olarak Ammianus’un ana dili Yunanca olarak kabul edilir ki Antiochialı olmasını da Libanius’tan ötürü biliriz. Hatta Libanius, Ammianus için “görünürde asker, kökenlerinde Sokrates vardır” der.
Roma’da olduğu süre boyunca eserini o bölgenin dilinde yazıp Roma’da geniş bir kitleye ulaşmak istemiş olabilir. Buradaki “kitle”, dönemin Roma aristokratları, hamileri ve önde gelen komutanlarıdır.
Ammianus’un eserini yazmadaki amacı daha çok bir asker olarak kendi gözlemlerini yazmak ve kendi dönemindeki savaşları Roma’daki kitlesine yazdıklarını aktarmaktır. Nihayetinde Ammianus’un hedeflediği kitle Roma’daki Latince konuşan kitle olduğunu söyleyebiliriz.
Ammianus, Roma tarihinde Latince yazan son büyük yazar olarak nitelendirilir. Ammianus’un tarihi, Rerum gestarum libri ya da çok bilinen adıyla Res Gestae, 31 kitaptan oluşuyordu ve bunlardan sadece 353-378 yılları arasını kapsayan son 18’i günümüze ulaşmıştır. 98’den 352’ye kadarki dönemi işlediği ilk 13 kitap 6. yüzyıl âlimlerinin aktardığı kadarıyla o döneme dahi ulaşamamıştır. Aslında Ammianus’un iki farklı kitap yazdığı ve kayıp olan kitapların başka bir eser olduğuna dair iddialar vardır. Ancak buna dair sunulan iddiaların kanıtı yetersizdir. Günümüze kalan kitaplar, dördüncü yüzyılın askeri, siyasi ve sosyal meselelerine dair kapsamlı bir açıklama sağlar. Ammianus, kendi deneyimlerinden yararlanarak imparatorluğun ekonomik ve sosyal sorunlarını aktarır. 14. kitapta Ammianus Marcellinus, Doğu’nun Caesar’ı Constantius Gallus’un (326–354) yaşamını anlatır, Roma senatorları ve halkı ile ilgili detaylı eleştiri ve çözümlemelerde bulunur. 15. kitapta Gallia kökenli komutan Claudius Silvanus’un isyanından bahseder ve Iulianus’un Caesar oluşunu anlatır. 16. ve 18. kitaplarda Iulianus’un Gallia ile Germania seferlerini, imparator Constantius’un Danubius (Tuna) nehrine seferlerini ve Sasani kralı II. Şapur’un Mezopotamya’ya düzenlediği saldırıları konu alır. 19. kitapta Amida kuşatmasını, 20. kitapta Iulianus’un Augustus ilan edilmesini ve Constantius’un doğudaki seferlerini, 21. ve 22. kitaplarda da Constantius’un ölümünü ve Sasanilere karşı yapılan savaş hazırlıklarını aktarır. 23. ve 24. kitaplarda imparator Iulianus’un Mesopotamia’ya ilerleyişini, 25. kitapta da Iulianus’un ölümünü ele alır ve Iovianus’un hükümdarlığının kısa bir özetini verir. 26. ve 27. kitaplarda Valentinianus ve Valens’in imparatorluklarından, 28. ve 29. kitaplarda Roma toplumundaki yozlaşmalardan ve Pannonia’nın istilasından bahseder. 30. kitapta Ermeni ve Sasani ilişkileri ile Valentinianus’un ölümünü, 31. kitapta ise Gotların istilasını ve Valens’in Hadrianapolis’te (Edirne) öldürülmesini anlatır.
Ammianus, Hıristiyanlığın Roma’nın her bir yanına yayılmaya başladığı bir dönemde pagan bir yazar olarak pagan bir imparator olan Iulianus’u desteklemekteydi. Iulianus’a bir insan, bir asker ve bir lider olarak hayrandı; yine de ikisi de pagan olmalarına rağmen Iulianus’un Hıristiyanlığa karşı dini politikalarını eleştirir. Ammianus’u Hıristiyanlara karşı hoşgörülü bir pagan olarak nitelendirebiliriz.
Marcellinus